“Angiolillo intelektual bat zen, idazle bat, arma eskuan hartu zuena ekintza gogor bat egiteko”

Angiolillo anarkista italiarraren oihua izan zen “Germinal!”. Arrasaten Canovas del Castillo agintari espainiarra hil eta gero heriotzera kondenatua izan zen. Bergaran bota zuen bere azken oihuak gerora hain maitatua dugun anarkista honek. Koldo Izagirre idazle pasaitarrak eleberri bat eman du argitara Susa argitaletxearen eskutik. Aurkezpena duela hilabete batzu egin zuen Bilbon. Goiz zein arrats partean bi solasaldi eder eman zituen. Prentsaren aurrean zein jendaurrean eginikoak gogoan izatekoak izanen dira ziurrenik. Guk, ahatik elkarrizketa bat burutu genuen Koldo Izagirre berarekin, idazle honek beti baitu aipatzeko gauza garrantzitsurik. Berarekin eleberriaz mintzatu gara, eta eleberrian bertan sartzeko beta hartu dugu, beti ere Izagirreren laguntzaz.

Koldo, zer dela eta bururatu zitzaizun Angiolillori buruzko eleberri hau egitea?

Niri ez zaizkit gaiak bururatzen, horrela, haize batek jota edo. Buruan ibiltzen ditut bueltaka luze samar, eta gero lehertu egiten zaizkit, pikor gaiztotu baten antzera. Baina egia esan ehunurteurrena zela-eta, pentsatu nuen hainbat laudorio egingo zizkiotela Canovasi, eta orduan zela garaia Angiolillori egiteko ere. Komertzialtasuna, gura baduzu.

Lan honetan, mende bat jo duzu atzera. Zelan lortu duzu zeure burua duela ehun urteko giroan kokatzea, zertaz baliatu zara?

Ez dut uste ehun urte jo dudanik atzera. Heriotzari buruz, heriotza-zigorrari buruz jardun dut nobelan, kondenatuaren ikuspuntutik. Hori ez da hain zaharra euskaldunon artean, nik hamazazpi urte neuzkan Burgosko Epaiketa egin zenean. Hartan euskal militanteek esan eta egin zutenak, bizi guztirako markatu nau ni. Eta ni bezala beste asko, uste dut. Handik bost urtera berriz, Txiki eta Otaegi hil zituzten…

Baina eleberrian, saltoak ematen dituzu -denboran ari naiz- batzuetan Burgosko auzian epaitu zuten euskal militantearen ahotan mintzatzen zara, eta bestetan Angiolilloren ahotan. Nolatan teknika hori, edo zergatik lotura hau?

Arrazoia duzu. Nobelan protagonistaren nortasunak baldintzatzen zidan hainbat gauza. Nik intimitate bat lortu nahi nuen Angiolillorekiko, eta aldi berean neure herriaren txepelkeria historikoa kritikatu nahi nuen. Horretarako oso elbarri gertatzen zitzaizkidan kazetariak, abokatuak eta horrelakoak. Horregatik eman nahi izan diot hitza militante bati, Angiolilloren egoera berdinak ezagututako bati.

Non dakusazu bi borrokalari horien arteko harremana. Zelan da posible, eta ia irakurlea ohartu barik, patxadan irakurrita, historia horrenbeste hurbiltzea. Askotan gaur eguneko gertakizunak dirudite eta.

Asko pozten nau horrek, hori ere buruan baineukan idazten ari nintzela, horixe bera pentsatzen nuen nik, “hau oso aktuala duk”… Literaturaren magia horixe da, irakurlea ohartu gabe liluratzea.

Denboran saltoak baldin badaude ere, liburuan askotan leku aldaketak daude. Dela London, edo Paris edo beste hamaika leku. Angiolilloren bidaietaz ari zara, baina hain bidaiaria al zen italiar anarkista hura?

Bai, exilioan bizi izan zen, eta euskal exiliatu askoren bidaia berdina egin zuen, hainbat kointzidentzia daude… Dena dela, hori lehen zatian gertatzen da, Angiolilloren nortasuna finkatzeko behar nuen panoramika hori, gero Bergaran gertatzen duk dena.

Zer dakigu orain berataz, orain arte jakin ez duguna, izan be hamaika lekutan sartu duzu begia ezta?

Ez dut uste beste inork ez zekiena aportatu dudanik, baina bai beste ikuspegi bat eskaini dudala. Angiolillo intelektual bat zen, idazle bat, arma eskuan hartu zuena ekintza gogor bat egiteko. Errusiarra ematen du, alde horretatik. Gero, oso konszientea zen bere ekintzak izugarrizko ondorioak izango zituela. Eta honetan esan liteke Carrerada bat egin zuela.

Zelakoak ziren garaiko euskaldunak, hainbat pertsonaik ideia bat ematen diguten arren.

Orduan Euskal Herria bere naziotasunaren kontzientzia hartzen hasia zen, foralismotik nazionalismora zetorren. Bestalde, Cubako gerran murgildua zegoen Espainia, eta hainbat jende eramaten zuten hara lurraldea defendatzera. Eta orduan intsumisio handia zegoen, jendeak ez zuen gerrara joan nahi… Angiolillo kartzelan zegoela lehertu zen Eibarrren aurreneko greba… Zera, Euskal Herria modernoaren ezaugarri guztiak hasiak ziren azaltzen garai hartan. Era lanbrotsu batean beharbada, baina nik hala izan zela uste dut.

Zuk esana da, idazten ari zinela eta 300 bat orri idatzi ostean, atzera egin eta eleberria berriz hasi zenuela, bestea oso historikoa zelako edo, kontaiguzu hori

Egia da, multiplanoan idatzitako nobela erraldoi baten asmoa nuen… Oso gauza itxurosoa, bat baino gehiago txundituko zuena, baina batere interesik ez zuena izango, neu aurrena naizela. Eskema bat betetzen ari nintzela konturatu nintzen, eta orduan utzi egin nuen. Arrisku gehiagoko lan bati ekin nion, intimoago bati. Uste dut asmatu nuela.

Eta zer egin behar duzu material guzti horrekin. Bilboko Likinianon zuk kontatutako gauza asko eta asko ez baitira agertzen liburuan, eskuartean datu asko dituzu oraindik.

Bai, badaukat asmoa saiakeratxo bat egiteko, “Euskal Herria ikaratu zuten hamahiru egun” edo antzeko zerbait izango du titulua. Egun haiek islatuko ditut, baliabide desberdinak erabiliz: poemak, elkarrizketak, prentsa artikuluak… Badakizu Angiolillok Canovas hil zuen egun berean agindu zutela Euskaldun Batzokija ixtea?

Liburuan sartuta. Harrigarria da erabiltzen duzun idazteko estiloa. Komarik erabili gabe, testua irakurterreza eta atsegina egiten duzu -nahiz eta hasieran gu ohartu ez- Bizkaiera be parra parra erabiltzen duzu. Zer lortu gura izan duzu?
Tira… jende askok aipatu dit komarik ez erabiltzearena, eta ez da egia, edo oso egia txikia da. Oso pasarte jakinetan kendu ditut komak, narrakerari abiadura gehiago ematearren, edo aipatzen nituenak multzo berean biltzearren, edo esan behar nituenak lehenbailehen botatzeko… Hori oso intuizio handiz ikusia dauka Markos Zapiainek. Bizkaiera ere neurri batean baino ez dut erabili, lexikoan halako kutsu bat eman diot. Giputza naiz, eta ez nuke gura euskara batua gipuzkera erdi nafartu bat izatea. Bizkaierak izugarrizko altxorra dauka, eta hori euskaldun guztion ondarea bilakatu beharra dago lehenbailehen.

“Kondena txiki bat mereziko duen liburua” al da zure eleberria. Zergatik?

Kritiko askok eta kritiko ez diren beste batzuek ere etiketak ipintzen dituztelako beti, eta ni etiketatu ere egin izan nautelako. Pentsatu nuen gaiak berak are gehiago markatzen ninduela, eta gaia tratatzeko aukeratu nuen militanteak zer esanik ez. Gura baduzu joko moduan ezarri nuen hori, barne-erreferentzia gisa, baina bete-betean asmatu nuen: liburua zabaltzeke zegoela, idazle ezagun eta puntako batek deitoratu egin zuen, elkarrizketa batean, nik “literatura militantea” egitea…

Zelako harrera izan du, izan be nahiko publiko fidela duzu ezta?

Ona, liburuak ez du egundoko markarik hautsi, baina hilero datoz eskaerak argitaletxera. Horrek esan gura du bizi luzea izango duela. Gaztelaniara itzultzen ari gara orain.

Orain liburu pare bat aurkeztu behar dituzu. Badakigu, lanean lotu barik zabiltzala, zeintzuk dira orain hurrengo proiektuak.

“Euskararen historia txikia Donostian” aurkeztuko dut laster, Donostiako Udalak enkargaturiko lana, oso gustura egin dudana egia esan. Lastima da denbora gehiago ezin eman izana horretan, hainbat gauza dagoz-eta, esateko eta aztertzeko. Bigarrena, “Agirre zaharraren kartzelaldi berriak” nobela da, eta otsaila-martxoan argitaratuko da. Idatzia daukat, baina erdia baino gehiago berregin gura dut. Horretan ari naiz. A, eta Durangokorako Joseba Tapiak diska bat aterako du Gaztelupeko Hotsak ziguluan, nire letrekin: “Apoaren Edertasuna”. Lan bikaina guztiz, asko harrotzen nauena.

Hiltzera kondenatua dagoen euskal militante batek kontatua

Koldo Izagirreren nobela berriko narradorea euskaldun bat da, 70etan hiltzera kondenatua izandakoa, baina azkenean zigorra konmutatu ziotena. Euskaldun honen ahotsak ematen dio haria liburuari, eta baita ere izenburua: «Nik ere Germinal! egin gura nuen aldarri». Alegia, bere kontrako heriotza zigorra aurrera eraman izan balute, exekuzio unean azken berba bat esan nahiko luke: Germinal! Horixe bera egin zuen aldarri Michele Angiolillo anarkista gazteak, Espainiako armadak Bergaran exekutatu zuenean: Germinal (beste era batera esanda, jaioko dira berriak!).

Michele Angiolillo Italiako Foggia herrian sortu zen eta Bergaran hil zuten 1897an, duela 101 urte. Angiolillo Katalunian bizi zelarik, anarkisten kontrako errepresio bortitza izan zen: torturatuak izan ziren asko eta asko, fusilatuak beste batzuk Montjuicheko gazteluan. Angiolillok ihes egitea lortu zuen, Ingalaterrara. Eta orduan erabaki zuen, bere burkideen aurkako krimenak egin zituztenen ordezkari politiko nagusia hilko zuela. Espainiako lehen ministroak, Canovas del Castillok, Arrasateko balnearioan igarotzen zituen udako oporraldiko egun batzuk. Euskal Herrira etorri zen Michele Angiolillo, eta tiroz hil zuen Canovas del Castillo balnearioan bertan. Hantxe atxilotu, Bergarako kartzelara eraman, eta epaiketa bizkor baten ondoren hil zuten garrotez 1897ko abuztuan Angiolillo, tipografo eta kazetaria.

Hori da gertatu zenaren laburpen historikoa. Izagirreren nobelak ordea, hori baino gehiago dakar. Justiziaz, borrokaren zilegitasunaz, torturaz, maitasunaz, heriotzaz eta bizitzaz dihardu. Askok euskaraz ez du nobela hobeagorik irakurri aspaldian!

[related_posts_by_tax posts_per_page="4"]